λιθανθρακοφόρο

Η πέμπτη γεωλογική περίοδος του παλαιοζωικού αιώνα, ανάμεσα στη δεβόνιο και στην πέρμιο περίοδο. Η ονομασία του προέρχεται από τα τεράστια αποθέματα απολιθωμένων ορυκτών ανθράκων (λιθάνθρακες, βλ. λ.), τα οποία εντοπίζονται μέσα στα πετρώματά του με ασυνήθιστη συχνότητα, έκταση και ποσότητα. Είναι μία από τις πιο σημαντικές περιόδους της γεωλογικής ιστορίας, γιατί κατά τη διάρκειά της συνέβησαν γεγονότα μεγάλης σημασίας, τόσο από φυσικής όσο και από βιολογικής πλευράς. Από τα πρώτα, αξιοσημείωτη είναι η ανύψωση ψηλών οροσειρών (ερκύνιος ορεογένεση ή βαρίσκιος) σε όλη την έκταση των ηπείρων, καθώς και η εμφάνιση –μετά την παύση της ηφαιστειότητας κατά τη δεβόνιο– μιας έντονης ηφαιστειακής δραστηριότητας. Από τα σημαντικότερα βιολογικά γεγονότα, πρέπει να αναφερθούν η εμφάνιση των πρώτων ερπετών, ο πολλαπλασιασμός των αμφίβιων, η εξέλιξη των φτερωτών εντόμων και η εξάπλωση της γήινης χλωρίδας, με ασυνήθιστη και ιδιαίτερη ανάπτυξη μεταξύ των λυκοποδίων, των πτερίδων και των εκουιζετιδών, ενώ συγχρόνως εμφανίστηκαν και τα πρώτα γυμνόσπερμα. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Γης εμφανίστηκαν τόσο άφθονα λείψανα φυτών, ιδιαίτερα από αγγειοκρυπτόγαμα, γεγονός που οφείλεται στη μεγάλη αύξηση της επιφάνειας των ηπείρων και στο κλίμα, παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξη απέραντων και πλούσιων δασών. Εξίσου σημαντικές για την έρευνα υπήρξαν οι ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες διατήρησης των λειψάνων αυτών. Η περίοδος του λ. είχε διάρκεια περίπου 60-65 εκατ. χρόνια, με την αρχή της να τοποθετείται περίπου πριν από 280 εκατ. χρόνια. Τα λιθανθρακοφόρα στρώματα εμφανίζονται σε εκτεταμένες επιφάνειες της γήινης σφαίρας και φτάνουν μερικές φορές σε πάχος περίπου τα 9.000 μ. Η διάκρισή τους από τα στρώματα της προηγούμενης και της επόμενης περιόδου είναι μάλλον δύσκολη, επειδή αρκετά συχνά η ιζηματογένεση δεν παρουσιάζει ασυνέχεια κατά τη διάρκεια των τριών αυτών περιόδων· γι’ αυτό και μπορούν να διακριθούν χρονολογικά μεταξύ τους μόνο με βάση την παλαιοντολογία. Η συνέχεια και η συγγένεια των στρωμάτων του λ. και της επόμενης περιόδου (της πέρμιου), ώθησαν αρκετούς γεωλόγους να τις συναθροίσουν σε μία ενιαία περίοδο, τη λιθανθρακοπέρμιο. Τα στρώματα του λ. περιέχουν εκρηξιγενή πετρώματα (γρανίτες, πορφύρες, πορφυρίτες και μελαφύρες) και ιζηματογενή, που αποτέθηκαν τόσο σε θαλάσσιο περιβάλλον όσο και σε χερσαίο. Στη θαλάσσια φάση ανήκουν ασβεστόλιθοι, δολομίτες και μάργες. Οι ασβεστόλιθοι περιέχουν βραχιονόποδα, κοράλλια, φουσουλίνες και κρινοειδή και είναι αποθέσεις αβαθών θαλασσών. Υπάρχουν και βαθύαλα αποθέματα με σχιστολίθους, πισσασφαλτούχους κονδυλώδεις ασβεστόλιθους κλπ. Στο κατώτερο λ. υπάρχει επίσης και η θαλάσσια φάση του κουλμίου, σχιστοψαμμιτική, με αργιλικούς, πυριτικούς και γραουβακικούς σχιστόλιθους, που συναντώνται στην παραρήνιο περιοχή. Στη χερσαία φάση ανήκουν κυρίως σχιστές άργιλοι, ψαμμίτες, γραουβάκες, αρκόζες, κροκαλοπαγή, γυψούχα και αλατούχα αποθέματα, καθώς και καολινικές άργιλοι. Μέσα σε αυτά τα στρώματα εγκλείονται και οι κοίτες των λιθανθράκων, μικρού πάχους (συνήθως 1 μ.). Η χερσαία φάση χωρίζεται σε λιμναία (όταν η απόθεση των ιζημάτων γινόταν βαθιά μέσα στην ξηρά) και σε παράλια, όταν γινόταν κοντά στις ακτές, οπότε κατά καιρούς η θάλασσα κατέκλυε τους βαλτότοπους του σχηματισμού τους. Η μοναδική εμφάνιση λιθανθράκων στην Ελλάδα (στο Αλιβέρι της Εύβοιας) οφείλεται σε παράλιους σχηματισμούς. Το κλίμα πρέπει να ήταν τροπικό (ζεστό και με υψηλή υγρασία, με ατμόσφαιρα μονίμως θολή και τον ήλιο να μη φαίνεται καθαρά) και αρκετά ομοιόμορφο. Πιθανό είναι να μην υπήρχαν κλιματολογικές μεταβολές κατά την περίοδο αυτή, οι οποίες θα εμφάνιζαν εξάρτηση από τις εποχές ή από τη διαφορά του γεωγραφικού πλάτους. Μόνο κατά το τέλος της περιόδου εκδηλώθηκε ένα ισχυρό ψύχος που προκάλεσε μια επανειλημμένη εξάπλωση παγετώνων, τα ίχνη των οποίων (μορένες) υπάρχουν στα εδάφη του νότιου ημισφαιρίου (νότια Αφρική, Αυστραλία, Ινδία). Σύμφωνα με ορισμένους επιστήμονες, το λ. στην Ευρώπη υποδιαιρείται σε τρεις εποχές: δινάντιο (κατώτερο), μοσχόβιο (μέσο) και ουράλιο (ανώτερο). Όταν όμως εμφανίζεται με θαλάσσια φάση αντιστοιχούν οι εποχές κούλμιος, βεστφάλιος και στεφάνιος. Η φάση αυτή είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στην κεντρική Ευρώπη, στην Αγγλία, στη Σκοτία, στα Βαλκάνια και στη Ρωσία. Εκτός από τα τεράστια αποθέματα ανθρακίτη και λιθανθράκων (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία, δυτική Ευρώπη και Ρωσία), στα στρώματα του λ. εντοπίζονται επίσης και αξιόλογα κοιτάσματα πετρελαίου (ΗΠΑ), κασσιτέρου (Αγγλία), αργύρου και χρυσού (Γαλλία και Γερμανία), χαλκού και θείου (Ισπανία) και λευκόχρυσου (Ρωσία). Τα ορυκτά αυτά βρίσκονται επίσης μέσα στις αποθέσεις του λ. της Κίνας, της Ιαπωνίας και μερικών μικρών νησιών του Ειρηνικού ωκεανού. Χαλκός, χρυσός και βισμούθιο εξάγονται επίσης και από τους λιθανθρακοφόρους σχηματισμούς της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας. Αναπαράσταση τελματώδους τοπίου της λιθανθρακοφόρου περιόδου του παλαιζωικού αιώνα. Επικρατούσαν τα κρυπτόγαμα φυτά, που απέκτησαν κολοσσιαίες διαστάσεις. Ένα αποτύπωμα του πτεριδόφυτου, γνωστού ως λεπιδόδεντρο. Στη λιθανθρακοφόρο περίοδο η βλάστηση ήταν πολύ μεγάλη. Στη φωτογραφία, απολιθωμένο λείψανο φτέρης. Ένα απολίθωμα του βραγχιόποδου Spirifer striatus, της λιθανθρακοφόρου περιόδου.